حاشیه بر حق‌الحقایق

بخشی از رساله حاشیه بر حق‌‌الحقایق

موضوع تساوی خلقت از نظر خالق

[ ابیات ۱۱۲۹ تا ۱۱۴۹ حق‌‌الحقایق شرح آفرینش گونه‌های مختلف روح است که ارواح نورانی، ظلمانی و ناری را نام می‌برد. استاد الهی تعبیر جبرگرایانه‌ی این بند را به شرح زیر تفسیر می‌کند:] به طور کلی مراتب خلقت از طرف رب‌العزة، مانند الوان مختلفه است که فرد فرد رنگ هر یک از آن‌ها (اعم از سفید و سیاه و سبز و قرمز و آبی و زرد و غیره) در عرض یکدیگر و شئون واحد قرار دارند. ولی از نظر مناظر رنگ‌آمیزی و ترکیبات نقاشی، در رنگ‌آمیزی و طراحی هر نقشی کیفیت و اثر خاصی برای بینندگان مترتب خواهد بود…

همچنین اگر یک داروی شفابخشی به کام بیمار تلخ و بدمزه باشد و بالعکس سم مهلکی فرضاً به کامش شیرین و خوشمزه آید، نمی‌توان ظاهر امر و ذائقه‌ی شخص بیمار را ملاک تشخیص و مناط اعتبار قرار داد. مضافاً اگر بر حسب سلیقه و قرارداد بشری بین ارزش اشیایی تفاوت فاحش باشد (از قبیل فلزات طلا و نقره و مس و آهن و احجار کریمه و سنگ خارا و غیره) شرط اساسی نیست، زیرا بر حسب ماهیت خلقتی و خاصیت ذاتی مساوی خواهند بود. کما اینکه کاری از آهن و مس و سنگ خارا در موقع خود ساخته است که از طلا و نقره و جواهر بر نمی‌آید. و قس علی‌هذا سایر موجودات.

بنا به مراتب اگر به علت و سبب عواملی مانند: عوامل ارثی، یا اثر تغذیه، یا تأثیر تربیت محیط، یا به سبب عارضه‌ای از عوارض نفسانی، یا بنا به ‌مقتضیات زمانی و مکانی و غیره، عمل یا اعمالی از کسی ناشی شود که بر خلاف دستورات دینی و اخلاقی و تکالیف وجدانی و شئون و مصالح اجتماعی و عقول انسانی باشد، ارتباطی به عین ذات و ذاتیات ماده و ماهیت خلقتی ندارد تا توهم جبر و تفویض به ذهن خطور نماید. به عبارت واضح‌تر، خداوند تبارک و تعالی، یعنی خالق مخلوقات و صانع مصنوعات و واجد موجودات، هیچ‌گاه در صنع خود بد و بدی نیافریده است تا نسبت اعمال زشت ذاتاً به صنعت خلقت داده شود. روی این اصل هر عمل یا اعمال زشتی از هرکسی صدور یابد، به علت یا سبب عوامل و عوارض فوق‌الذکر و پیروی از هوای نفس اماره می‌باشد، نه مشیت الهی و خلقت ازلی.

فلذا اثرات همان ذرات خلقت ظلمانی و دودی و ناری مندرجه… هرگاه برای آنچه که خلقت شده‌اند استعمال شوند، هیچ‌گونه واکنش بد و ناپسندی نخواهند داشت. کما اینکه استعمال آلت برنده اگر جهت رفع ضروریات مایحتاج مشروع باشد، مانند ابزار جراحی پزشکی جهت رتق و فتق اعضای بیمار و قطع و فصل نمودن عضو فاسد مستحسن است، و اگر با آن آلت برنده تعمداً مرتکب قتل نفس بی‌گناهی شوند، زشت خواهد بود. پس، در هر صورت عمل استعمال‌کننده ارتباطی به عمل صانع ندارد.

خلقت بشر از خاک

[ابیات ۱۵۳۳ تا ۱۶۲۷ کتاب حق‌الحقایق در مورد خلقت بشر از «زرده‌گل» و «سیاه‌‌گل» است. استاد الهی می‌کوشد که این مفاهیم را به روشنی شرح دهد:] بارها تذکر داده شده که دائر مدار گردش کائنات و خلقت موجودات روی پایه‌ی علت و معلول، و سبب و مسبب قرار دارد و از طرفی، به قاعده‌ی علمی ثابت شده است که شیئیت هر شیئی و موجودیت هر وجودی به سبب دو جنبه‌ی منفی و مثبت یا طبایع متضاد صورت می‌گیرد… . بنا به حکمت ‌اقتضای طبیعت، [آدم] از دو جنبه‌ی منفی و مثبتِ نور و ظلمت یا به عبارت دیگر، زرده‌گل و سیاه‌گل مخلوق گشته. زیرا همان‌طوری‌که تا صفحه‌ی مسطحی به رنگ‌های متضاد مانند سیاه و سفید و غیره طراحی نشود نقشی پدید نمی‌گردد، و تا دو سیم منفی و مثبت به هم نپیوندند برق تولید نمی‌شود، تا روحی هم به آن شفافیت و رقیقیت با جسمی به آن غلظت و کدورت به هم ممزوج نشوند، حیات و ادراکی نخواهند یافت و امثال ذلک، بنا بر این “زرده‌گل” به تشبیه همانا: روح مجرد رحمانی از عالم ملکوتی یا جبروتی است، و “سیا‌ه‌گل” به تشبیه همانا: نفس اماره‌ی شهوانی از ماده و صورت عالم جسمی یا ناسوتی است که نتیجه‌ی امتزاجشان علاوه بر تأثیرات حیاتی و ادراکی، منشأ اعمال زشت و زیبای بشری نیز خواهد بود.