از استاد الهی، علاوه بر کتابهای منتشر شدهاش، تألیفات و رسالات دیگری به جای مانده که تا کنون منتشر نشده است. در این میان جز مقالاتی چند که به منظور اصلاح پارهای قوانین قضایی که در زمان اشتغال به کار قضایی نگاشته شده است، مابقی آثار، حاصل پژوهشهای او در حوزهی معنویت و اخلاق و دین است. این پژوهشها، گاه به منظور رفع ابهام صورت گرفته، گاه به منظور روشن کردن حقیقت در متون مقدس است، و گاه گردآوری گفتارها و دیوان عارفی وارسته. برخی از این آثار منتشر نشده عبارتند از:
منظومه ملاپریشان
ملاپریشان، عارف و مجتهد کُرد زبانی است که بین قرن ششم و هفتم هجری (چهاردهم م) میزیسته است. استاد با تطبیق یازده نسخهی مختلف از این کتاب (نُه نسخهی خطی قدیمی و دو نسخهی چاپی)، کتاب «منظومهی کُردی ملاپریشان» را گردآوری کرده است.
استاد در گفتارهایش، بارها به اشعار و گفتارهای ملاپریشان استناد کرده است، و کتاب او را قابل قیاس با مثنوی مولوی میداند:
ملاپریشان از مجتهدین شیعه و مرجع تقلید زمان خودش بوده است. بعضی گویند اهل نهاوند بوده، بعضی دیگر گویند اهل دینور است، ولی از اشعارش پیداست که اهل دینور بوده و بین قرن ششم و هفتم هجری زندگی میکرده و همزمان با ابوحنیفه بوده است. باطناً عارف بوده و دیوانی دارد در حدود هزار بیت که میتوان گفت تمام مثنوی مولانا را در این هزار بیت گنجانده است. تمام نکات حساس احادیث صحیح را تذکر داده است. اشعار ملاپریشان را دو بار چاپ کردهاند، ولی اشتباه زیاد دارد. یک نسخهی بدون غلط از اشعارش تهیه کردهام و حاشیهای هم برای آن نوشتهام.
این منظومهی ۱۰۳۹ بیتی شامل یک مقدمه، هفت باب و یک خاتمه است. در پایان این ابیات، استاد در ۱۰۳۹ مدخل، توضیحات و مستنداتی بر ابیات این کتاب آورده است.
حقیقتالاسرار
تاریخ نگارش این رساله به سال ۱۳۰۱ شمسی (۱۹۲۲م) ، حدود دو سال پس از رحلت پدرش، حاج نعمتالله باز میگردد. در آن سالها، بیشتر تحقیقات استاد دربارهی موضوعات آئینی و اصول مرام اهل حق بود. در این رساله، استاد بر پایهی تحقیقاتی که صورت داده، مراحل شریعت، طریقت، معرفت و حقیقت، مراتب روح، معاد و … را شرح میدهد و در بین متن خواننده را به مستندات فراوانی از کتب دینی، ادبی، تاریخی، عرفانی و … از جمله، قرآن، تورات، بحار، اصول کافی، تحفةالملوک و … ؛ و آثار افرادی همچون شیخ عباس، ملا فتحالله، ابوسعید ابوالخیر، ملا اسماعیل، شیخ طوسی، شیخ مفید، شیخ مغربی، بایزید بسطامی، حاج زینالعابدین شیروانی، سعدی، تاجالواعظین، ملاپریشان، شیخالعارفین، مولوی، صفیعلیشاه، شیخ عطار و غیره ارجاع میدهد. استاد سبب نوشتن این رسالهی تحقیقی را رفع تهمت از اهل حق و ارائهی عقاید این طایفه به عموم دانسته است.
کشفالحقایق
یکی از ارزندهترین آثار به جای مانده از دوران جوانی استاد، رسالهی کشفالحقایق است. این رساله که به سال ۱۳۰۲ شمسی (۱۹۲۳م) نگاشته شده، حاصل سیری روحانی است که استاد در آن چگونگی خلقت عالم و آدم، نقش ماهیت، مظاهر حق، فرشتگان مقرب، نور و ظلمت، عوالم روح و نقش انسان و غیره را به طرزی بدیع و دقیق توضیح میدهد. تخلیصی از این رساله که در کتاب راه کمال منتشر شده است. در اینجا آورده میشود:
آن خداوند آفریدگار یکتا را شریک و مثلی نیست، لَم یَلِد و لَم یُولَد است … هر کس بر حسب گمان خود او را به اسمی میخواند و هیچ کس پی به کنه ذات او نبرده است … فقط خودش میداند کیست و چیست … . وقتی دربارهی ایجاد شدن جهانیان اراده فرمود، همان اراده باعث موجودیت تمام موجودات و واقعیات گردید و ماهیت و هیولای آن موجودات را ایجاد فرمود که تصویر و تشبیه به هیچ شیئی نتوان نمود، به رنگی درآورد که لباس بیرنگی در بر داشت، به مثل آبی زلال بود، ولی آب نبود و در فضای روحانی بیرنگ، مدام در حرکت بود. آن ماهیت از وجود خداوندی انعکاس یافته بود و آن فضا هم انعکاس از آن ماهیت داشت، ماهیت در آن فضای روحانی لایتناهی و غیر متصور در گردش بود.
جشن حقیقت
در رسالهی جشن حقیقت، استاد حاصل تحقیقاتش را در باب روزهی اهل حق موسوم به روزهی مرنوی شرح داده است. موضوع بررسی شده در این رساله، مسئلهای است که قرنها محل اختلاف گروههای مختلف اهل حق به شمار میآمد. استاد با استناد به کلامها و اسناد معتبر، همچنین رجوع به علم هیئت، تاریخ دقیق و موعد آن را روشن کرده است. استاد خود در این باره میگوید: «برای همین قضیهی نیتها با اینکه کلام در دست داشتم و از منابع صحیح هم مطمئن شده بودم که معنایش همان است، معذلک مدت شش ماه به تحصیل نجوم و هیئت پرداختم تا توانستم با اطمینان آن را با کلام شیخ امیر تطبیق دهم و پایهی حساب نیتها را روی حساب شمسی بیاورم که هیچ وقت تغییر نمیکند و ثابت است. حسابهای دیگری که مأخذ تعیین نیتها بودند، ثابت نیستند. مثلاً، تقویم قدیمی ایرانی هر چهار سال یک روز جلو میرود و غیره.»
تاریخ اصل و نسب آقای حاج نعمتالله
از میان آثار منتشر نشدهی استاد، باید به رسالهی «تاریخ اصل و نسب آقای حاج نعمتالله» نیز اشاره کرد. در این رساله که از موثقترین مراجع برای آگاهی از نسب، خانواده و زندگانی حاج نعمتالله است استاد ضمن تشریح احوال و زندگانی حاج نعمتالله، سیر تحول روحی او را همراه با شرح زندگانی خود تا زمان رحلت پدر، همچنین زندگی معنوی حاج نعمتالله را به روشنی توضیح میدهد. استاد سبب نگارش این رسالهی مختصر را که در سالهای اولیهی پس از درگذشت پدر نوشته است، درخواست دوستان برای آشنایی بیشتر با زندگی و احوالات پدر بیان میکند. در همین رساله است که استاد به دقت دوران بیست سالهی زندگی معنوی حاج نعمتالله را بر میشمارد و جزئیات آموزندهای از زندگی او را روشن میکند. در این رساله که در دوران جوانی استاد نگاشته شده، به خوبی رد پای روحیهی پژوهشگر او نمایان است.
ترجمه و تفسیر قرآن مجید
استاد زمانی شروع به ترجمه و تفسیر قرآن مجید کرد، اما بعداً به دلایلی، از ادامهی کار منصرف شد. او در سال ۱۳۲۳ شمسی (۱۹۴۴م) سورهی حمد و ۱۲۶ آیه از سورهی بقره را در ۳۸۷۶ بیت به شعر کُردی ترجمه و تفسیر کرد که حاوی نکات مهم و ارزشمندی است. گذشته از مباحث معنوی این ترجمه و تفسیر، قالب ادبی انتخاب شده برای آن، نمودار تبحر او در صنایع شعری و ادبیات منظوم کُردی است.
ترجمه و تفسیر کلام سرانجام
کلام سرانجام، مهمترین و مقدسترین متن در مسلک اهل حق به شمار میآید. جایگاه آن در نزد اهل حق، همطراز کتاب مقدس است و مبنای اعتقاد و سلوک معنوی آنها به شمار میآید. در مقدمهای که استاد بر ترجمه و تفسیر کلام سرانجام نوشته است، در شأن و منزلت این کلام میگوید: «کلام بزرگان اهل حق مجموعاً منقسم به دو قسمت است: قسمت اوّل: کلام “خَزانه” یا “سَرانجام” نام دارد که منتسب است به دوران حضرت سلطان اسحاق و ما قبل آن، از قبیل اعصار بُهلول، شاه فَضل ولی، بابا سَرهنگ، شاه خوَشین، بابا ناعووس، و خود سلطان اسحاق. البته آن کلام سرانجام برای اهل حق کمال اهمّیت و حجیت را دارد. این که موسوم به “خزانه” یا “سرانجام” گشته به این مناسبت است: چون خزانه یا خَزینه در لغت به معنی محل جمعآوری و نگهداری زر و سیم و اشیای بهادار میآید که اطلاق گنج یا گنجینه هم به آن میشود. سرانجام نیز در لغت به معنی “عاقبت و پایان کار” میآید. بنا بر این کلام مورد بحث به تشبیه آن که حاوی گنجینهی اسرار حق و حقیقت است آن را خزانه، و به تعبیر آن که پایهی آخرین مرحلهی سیر تکامل است، آن را سرانجام گویند. قسمت دوّم: بقیهی کلامهاست که به تبعیت از سندیت کلام سرانجام قابل ترتیب اثر خواهند بود، لاغیر. »
در این کار، استاد با احاطهای که بر کلام سرانجام اصیل و زبان کُردی اورامانی که زبان غالب در کلام سرانجام است دارد، بخش اعظم این متن مقدس را به فارسی ترجمه و تفسیر کرده است. در مقدمهی این ترجمه و تفسیر اشاره دارد که چگونه ابتدا از بین نسخ مختلف کلامهای سرانجام موجود، آن نسخههایی را برگزید که از نظر اصالت واجد ارزش لازم بود، آنگاه با وارد کردن متون اصیل در یک دفتر، به ترجمه و تفسیر آن پرداخت.
مجمعالکلام
استاد الهی، با استنساخ معتبرترین متون اصیل و مقدس اهل حق، کتاب پرحجمی به نام مجمعالکلام تهیه کرده است. او علت گردآوری این کلامها را چنین بیان میکند: «فرمایش بزرگان مسلک اهل حق به هر زبانی اعم از کُردی و فارسی و ترکی و غیره بیان گردیده عموماً “کلام” نامیده شده است؛ و این مجمعالکلام هم مجموعهای از آن کلامها میباشد بدین توضیح: سالها در فکر بودم کلامهای منسوبهی بزرگان مسلک اهل حق را جهت استفادهی طالبین حق گردآوری و تدوین نمایم. از این رو به وسایل ممکنه دفاتر متعدد و ارزندهای به دست آورده تا حدی که موجب استغنا گردید. سپس هر آنچه از آنها نسبتاً کاملتر به نظر رسید جهت استنساخ انتخاب نموده … .»
دربارهی ثبت و ضبط کلامها میگوید: «چون جماعت اهل حق، از بدو تأسیس تا زمانی که ارتباط اجتماعی بشر به صورت زندگانی ماشینی فعلی در نیامده و محدود بود، بنا به مقتضیات زمان و مکان، کلامها و دستورات ارکان مسلکی خود را حتیالامکان جزء اسرار نگهداری مینمودند، حتی بین خودشان هم جهت استماع یا آموختن کلام شرایط خاصی وجود داشت. منجمله به احتیاط آنکه مبادا کلامها به دست اشخاص نااهل بیفتد، سعی داشتند یا سینه به سینه بیاموزند و یا اگر هم نگارش یابد، طوری مستور باشد از دسترس اشخاص غیر صلاحیتدار مصون بماند. همین سبب شد به مرور زمان نسخههای جامع و صحیح کلام که هیچگاه طبع و نشر نیافته بودند اکثراً از بین رفته باشند و یا به صورت متفرقه در آیند، آن هم غالباً ناقص یا مخلوط یا مغلوط گشته و یا الحاق و تحذیف و تحریف در آنها شده باشد. بنا به مراتب، … تا آنجایی که امکان داشته سعی به عمل آمده که کلامهای صحیح و جامع در مجمعالکلام به رشته تحریر آورد. انشااله به توفیق الهی. »
با کار تحقیقی جامعی که استاد برای گردآوری این کتاب انجام داده است، مجمعالکلام میتواند مرجع موثقی برای دستیابی به گفتار بزرگان این مرام، از زمان تأسیس تا قرن اخیر باشد، ضمن اینکه استاد دو بار به اصلیترین نسخهی کلام سرانجام دست یافت و حقایقی بر او روشن شد.
او در زمان حیاتش، با توجه به شناخت عمیقی که از این متون داشت، مرجع اصلح برای باز شناختن سره از ناسره و روشن کردن ابهامات و استعارات و نمادهای این کلامها بود. امروزه تفسیرهای استاد از کلامها، بالاخص آنهایی که در برهانالحق یا سایر تألیفاتش آمده، مرجع و راهگشای محققان است.
از علل دسترسی استاد به نسخ نایاب و استثنایی، گذشته از روحیهی محقق و پژوهشگر او، موقعیت خاص خانوادگی و انتسابش به حاج نعمتالله بود که میتوانست این نسخ را در هر کجا که سراغ میگرفت، به دست آورد. با این حال، این کلامها، هر چند اساسی و مهم، اما تنها بخشی از گسترهی تحقیقات استاد را شامل میشود. آثار به جای مانده از او، دلالت بر جامعیت پژوهش علمی او دارد.
نامهها
پاسخ استاد به نامههای پرسشگران مختلف که اغلب طی آن درسها و راهنماییهایی شدهاند از یادگارهای با ارزشی است که از او بهجای مانده است. در این نامهها که بخشی از آن طی چند سال اخیر گردآوری شده، در پاسخ به سائلین مختلف، استاد مطالب نغز و راهکارهای معنوی پیش روی آنان قرار داده است که اغلب کاربرد همگانی دارند. در این مجموعه که طیف وسیعی از مطالب و افراد را در بر میگیرد، از پاسخ به نامههای ولادیمیر مینورسکی، مستشرق مشهور روس تا پاسخ به فرزندان و اعضای خانوادهاش، و پاسخ به دوستان و شاگردانی که سؤال معنوی یا آئینی داشتند و یا فقط برای ابراز احترام و ارادت، نامهای به ایشان مینوشتند به چشم میخورد.
مشاهدهی پارهای از این مکاتبات، گاه سبب تأسف میشود که چگونه وقت چنین شخصیتی با چنین دانش عظیمی از معنویت خالص، با پاسخ به سؤالات، اغلب پیش پا افتاده گرفته میشده. البته وسعت نظر و سعهی صدر او سبب میشد به پرسشگر عامی با همان متانت و بردباری پاسخ دهد که به مستشرقین دانشمندی که از او نظر میخواستند. این نکات ظریف که باید آنها را نمایانگر مرتبهی معنوی و علمی او دانست، برای کسانی که با او از نزدیک آشنا بودند غریب نمینماید، چرا که او ادب و احترام را جزء ارکان اولیهی سلوک معنوی به شاگردانش میآموخت. بارها گفته بود که اخلاقیات خود مایهی روحیات است و همواره توصیه میکرد اول باید به اخلاقیات پرداخت.
سایر آثار
علاوه بر آثار یاد شده، چند دفتر شعر (به فارسی و کُردی) و دفاتری حاوی مطالب گوناگون که طی سالهای مختلف زندگی یادداشت شده، از استاد باقی مانده است. همه این آثار حاوی مطالب نغزی است، که بررسی دقیق آنها دریچهای به سوی درک و شناخت عمیقتر از سیر تحول روحانی او باز میکند.